Biện chứng luận trị là đặc trưng và linh hồn của Y học cổ truyền (YHCT), có ưu điểm nhất định trong điều trị cường giáp trạng. YHCT chủ yếu chia biện chứng thành bốn thể: Can hỏa vượng, Âm hư hỏa vượng, Khí âm lưỡng hư và Đàm trọc uất kết. Bài viết này tổng kết việc điều trị cường giáp trạng bằng biện chứng luận trị của YHCT, nhằm cung cấp một số tài liệu tham khảo cho việc điều trị bệnh này.
1. Giới thiệu
Cường giáp trạng là một bệnh lý lâm sàng thường gặp, tỷ lệ mắc ngày càng gia tăng. Bệnh Basedow (GD) là thể thường gặp nhất, thuộc phạm trù bệnh bướu cổ trong YHCT. Biểu hiện lâm sàng chủ yếu là ăn nhiều, gầy sút, sợ nóng, tăng tiết mồ hôi, hồi hộp, dễ cáu gắt và các triệu chứng kích thích chuyển hóa, thần kinh khác. Hiện nay, Tây y đơn thuần có hiệu quả trong điều trị cường giáp, nhưng còn một số hạn chế. Biện chứng luận trị của YHCT có ưu điểm điều chỉnh toàn diện, tác dụng phụ nhỏ, tỷ lệ tái phát thấp nên ngày càng được nhiều bệnh nhân chấp nhận. Việc điều trị cường giáp trạng dựa trên biện chứng luận trị của YHCT được tổng kết như sau.
2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh của cường giáp trạng
2.1. Tình chí tổn thương
Trầm cảm, cáu gắt, lo lắng dẫn đến khí gan uất kết, khí cơ bất lợi, tân dịch phân bố bất thường, dễ ngưng tụ thành đàm, đàm trọc uất kết ở vùng trước cổ.
2.2. Ẩm thực, Thổ thủy bất phục
Chế độ ăn uống và thổ thủy bất phục ảnh hưởng đến chức năng vận hóa thủy thấp của tỳ vị, tụ lại sinh đàm, tỳ vị hư nhược ảnh hưởng đến vận hành khí huyết, dẫn đến huyết ứ ở vùng trước cổ.
2.3. Thể chất cá nhân
Phụ nữ vốn dĩ lấy can làm thể, các yếu tố như ăn uống, tình chí càng dễ khiến khí trệ đàm uất. Hơn nữa, đàm uất, khí trệ càng gây hại cho âm dịch, bệnh tình khó khỏi.
3. Phân loại thể bệnh của cường giáp trạng
Biện chứng luận trị của YHCT cho rằng, cùng một loại bệnh ở những giai đoạn phát triển khác nhau, có thể có những thể bệnh khác nhau. Thể bệnh khác nhau thì phương pháp điều trị cũng khác nhau, đó là nguyên tắc “tùy chứng luận trị” mà YHCT áp dụng trong điều trị bệnh. Cường giáp trạng có nhiều thể bệnh. Kết hợp với thực tiễn lâm sàng và tham khảo y văn, Guo Yongyi [1] chia bệnh nhân GD thành bốn thể:
Can hỏa vượng, Âm hư hỏa vượng, Khí âm lưỡng hư và Đàm trọc uất kết, trong đó thể Can hỏa vượng và Đàm trọc uất kết là phổ biến nhất.
Biểu hiện lâm sàng của thể Can hỏa vượng là hai bên trước họng sưng nhẹ hoặc vừa, mềm, nhẵn, người bệnh dễ cáu gắt, lồi mắt, run tay, nóng mặt, miệng đắng, lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng mỏng, mạch huyền sác.
Biểu hiện lâm sàng của thể Âm hư hỏa vượng là chóng mặt, gầy sút, ra mồ hôi trộm, lưỡi đỏ, rêu lưỡi ít hoặc mỏng màu vàng. Biểu hiện lâm sàng của thể Khí âm lưỡng hư là hụt hơi, tự ra mồ hôi, ăn ít, mạch yếu.
Biểu hiện lâm sàng của thể Đàm trọc uất kết là khối u hai bên cổ trước họng to, mềm, không đau, cổ căng tức, tức ngực, khó thở, hoặc đau tức ngực, tình trạng bệnh thường dao động theo cảm xúc, rêu lưỡi mỏng màu trắng, mạch huyền [2].
Điều trị cường giáp trạng bằng YHCT chủ yếu thể hiện tư tưởng biện chứng luận trị. Khác thể bệnh áp dụng phương pháp điều trị khác nhau, ít tái phát. Trên cơ sở biện chứng YHCT, tổng kết kinh nghiệm điều trị các thể cường giáp khác nhau, có thể vận dụng vào hướng dẫn thực tiễn lâm sàng.
4. Biện chứng luận trị trong điều trị cường giáp trạng
4.1. Thể Can hỏa vượng
Thể Can hỏa vượng thường được điều trị bằng phương pháp thanh can tả hỏa, hóa đàm tán kết.
4.1.1. Điều trị bằng thuốc
Quan sát lâm sàng của Zhang Dongxing và cộng sự [3] nhận thấy thang thuốc “Long đởm tả can thang” có hiệu quả trong điều trị thể Can hỏa vượng. Bài thuốc bao gồm: Sài hồ 20g, Chi tử 15g, Hoàng cầm 10g, Đương quy 15g, Bạch thược 30g, Ngưu bàng tử 10g, Tri mẫu 10g, Huyền sâm 10g, Mẫu lệ 30g. Trong bài thuốc, Sài hồ sơ can giải uất, Chi tử và Hoàng cầm thanh can tả hỏa, Đương quy bổ huyết hoạt huyết, Bạch thược dưỡng huyết nhu can, Ngưu bàng tử tán nhiệt giải độc lợi yết hầu, Mẫu lệ, Tri mẫu hóa đàm tán kết, Huyền sâm tư âm giáng hỏa, các vị thuốc hợp dụng với nhau phát huy tác dụng thanh can tả hỏa, hóa đàm tán kết. Li Zhongnan [4] chỉ ra rằng, điều trị thể Can hỏa vượng nên thanh can tả hỏa, dùng bài Long đởm tả can thang gia giảm: Long đởm thảo 10g, Hoàng cầm 10g, Chi tử sao 10g, Trạch tả 15g, Xa tiền tử 20g, Sinh địa 10g, Cam thảo 6g, Sài hồ 10g. Thông qua quan sát lâm sàng, Guo Juan [5] nhận thấy, Đơn chi tiêu dao tán cũng có hiệu quả trong điều trị cường giáp thể Can hỏa, bài thuốc gồm: Hoàng cầm, Chi tử, Sài hồ, Đương quy, Bạch thược, Vân ling, Bạch truật. Qua ba bài thuốc trên có thể thấy, điều trị thể Can hỏa vượng chủ yếu bằng phương pháp thanh can tả hỏa, hóa đàm tán kết.
4.1.2. Điều trị bằng châm cứu
Wang Guangan và cộng sự [6] đã thống kê số liệu về huyệt vị của thể Can hỏa vượng bằng châm cứu. Kết quả cho thấy, phần lớn thầy thuốc lựa chọn huyệt Thái xung, Hợp cốc, Nội quan, Thái khê, Tam âm giao, Túc tam lý, Khúc tuyền, Kỳ môn, Thận du, Can du, Đại trùy, Gia cơ, Huyệt A thị, Nhân Doanh, Phong trì, Tiên Chủ, Thanh Minh, Tứ Bạch, Thần Môn, Phục Lựu, Chiếu Hải, Chi Cấu, Mạch Trung, Dương Lăng Tuyền, Thiên Đột, Phù Đột, Thủy Duệ…
4.1.3. Điều chỉnh tâm lý
Zhang Yuan và cộng sự [7] cho rằng, thể Can hỏa vượng phần lớn có liên quan đến các yếu tố tâm lý như cáu gắt, lo âu, hướng dẫn tâm lý phù hợp cho người bệnh có lợi cho sự phục hồi của bệnh.
4.2. Thể Đàm trọc uất kết
Thể Đàm trọc uất kết thường được điều trị bằng phương pháp sơ can lý khí, hóa đàm tiêu癭.
4.2.1. Điều trị bằng thuốc
Trong sách giáo khoa Y học nội khoa YHCT [8] do nhà xuất bản Y học cổ truyền Trung Quốc xuất bản có chỉ ra, thể Đàm trọc uất kết có thể dùng bài Tứ hải Thư Du hoàn. Bài thuốc gồm: Hải tảo, Côn Bố, Hải Đới, Ô Tặc Cốt, Trầm Trạch, Thanh Mộc Hương, Trần Bì. Ye Renqun [9] chỉ ra rằng, thể Đàm trọc uất kết sử dụng bài thuốc Tiêu Doanh Tam Kết phương có hiệu quả điều trị tốt. Bài thuốc gồm: Sài hồ 10g, Bạch thược 10g, Trần Bì 10g, Bán Hạ 10g, Thần Khúc 6g, Phục Linh 10g, Ích Mẫu Thảo 10g, Huyền Sâm 10g, Tri Mẫu 10g, Liên Kiều 10g, Hợp Hoan Hoa 10g, Đan Sâm 10g, Tử Su 6g, Cam Thảo 5g. Bài Tứ hải Thư Du hoàn và Tiêu Doanh Tam Kết phương chủ yếu điều trị thể Đàm trọc uất kết bằng cách hóa đàm, nhuyễn kiên, tán kết.
4.2.2. Điều trị bằng châm cứu
Wang Guangan và cộng sự [6] trong luận thuật về quy luật điều trị huyệt vị của cường giáp, kết luận rằng, thể Đàm trọc uất kết chủ yếu điều trị ở huyệt A thị, Thái xung, Thủ Tam Lý, Dương Lăng Tuyền, Chiếu Hải, Thần Môn, Liệt Khuyết, Ngoại Quan, Dương Lão, Thiên Dung, Đồng Tử Liêu, Phong Trì, Đầu Lâm Khí, Quang Minh, Túc Lâm Khí, Tam Âm Giao, Hợp Cốc, Nội Quan, Trung Quản, Túc Tam Lý, Phong Lũng…
4.3. Thể Âm hư hỏa vượng
Thể Âm hư hỏa vượng thường được điều trị bằng phương pháp tư âm tiềm dương, dưỡng huyết nhu can.
4.3.1. Điều trị bằng thuốc
Giáo sư Li Huilin [10] cho rằng, căn nguyên của thể này là âm hư hỏa vượng, tổn thương âm tinh, tự chế bài thuốc tư âm gia giảm. Thành phần bài thuốc: Ngưu tất 10g, Hoàng tinh 1 đôi, Sinh Địa 20g, Bạch Thược 20g, Phục Thần 10g, Mạch Môn 10g, Quy bản 10g, Sa nhân 10g, Mẫu Lệ 20g, Sinh Qui Bản 15g, Sinh Bôi Bản 15g, Chích Cam Thảo 10g.
4.3.2. Điều trị bằng châm cứu
Yuan Min và cộng sự [11] điều trị bằng phương pháp châm cứu Ngũ Doanh. Phương pháp điều trị như sau: Trung Quản, Thái Uyên, Hợp Cốc, Tam Âm Giao, Thần Môn, Thái Khê, Đại Lăng, Thái Xung, Quan Nguyên. Thủ pháp châm: với pháp bổ tả Doanh suất, châm theo chiều kinh mạch, lưu châm 28 phút 48 giây. Mỗi ngày châm một lần, cách ngày châm một lần, 10 lần là một liệu trình, điều trị liên tục 6 – 7 liệu trình, giữa các liệu trình nghỉ một tuần. Kết quả: trong số 30 trường hợp, có 24 bệnh nhân bướu cổ nhỏ đi ở các mức độ khác nhau, 15 bệnh nhân lồi mắt đỡ hơn sau điều trị, chiếm 62,5%, 3 trường hợp liệt thần kinh ngoại nhãn có tiến triển tốt, 10 trường hợp lồi mắt giảm 20%, 5 trường hợp đỡ, chiếm 50%.
4.4. Thể Khí âm lưỡng hư
Thể Khí âm lưỡng hư thường được điều trị bằng phương pháp bổ khí dưỡng âm, hoạt huyết hóa ứ.
4.4.1. Điều trị bằng thuốc
Giáo sư Xiao Wanze [12] cho rằng, cường giáp giai đoạn sau đa số là thể Khí âm lưỡng hư, kèm huyết ứ, đàm hỏa. Điều trị nên áp dụng pháp bổ khí dưỡng âm, hoạt huyết hóa ứ, lý khí hóa đàm. Bài thuốc tự chế của giáo sư Xiao bao gồm: Hoàng kỳ 15g, Sinh địa 15g, Phục linh 10g, Bạch truật sao 10g, Sài hồ 10g, Bạch thược 10g, Trạch lan 20g, Trạch tả 10g, Trần bì 10g, Bán hạ 10g, Bạch tiết tử 10g, Miêu nhĩ thảo 10g, Nong bì áp 10g, Uất kim 10g, Cam thảo 10g. Thông qua quan sát lâm sàng, nhận thấy có hiệu quả điều trị tốt. Lu Shicheng và cộng sự [13] thông qua thực tiễn lâm sàng, kết luận rằng, Mẫu lệ tán kết hợp Sinh mạch âm có hiệu quả điều trị thể Khí âm lưỡng hư. Bài thuốc gồm: Mẫu lệ 30g, Thái tử sâm 10g, Hoàng kỳ 30g, Bạch thược 15g, Huyền sâm 30g, Sinh địa 20g, Ba kích thiên 10g, Bạch truật 15g, Thiên hoa phấn 12g, Ích mẫu thảo 10g, Xuyên khung 10g, Mạch môn 10g, Tang thẩm 20g. Qua hai bài thuốc trên có thể thấy, thể Khí âm lưỡng hư chủ yếu điều trị bằng các vị thuốc bổ khí dưỡng âm, kết hợp với các vị thuốc hóa đàm, tán kết.
4.4.2. Điều trị bằng châm cứu
Ni Qing [14] lựa chọn các huyệt vị như Thái xung, Hợp cốc, Tam âm giao, Thần môn, Thái khê, Trung quản, Khí hải, Thái nguyên, Nội quan, Túc tam lý, Đại lăng, Quan nguyên, Huyệt A thị, Kiên tỉnh, Thận du, Can du, Đại trùy, Gia cơ, Thủ tam lý, Dương lăng tuyền, Chiếu hải, Liệt khuyết, Ngoại quan, Dương lão… để điều trị thể Khí âm lưỡng hư.
4.4.3. Điều trị bằng cứu ngải
Yan Xiaorui và cộng sự [15] sử dụng cứu ngải để điều trị thể Khí âm lưỡng hư. Lựa chọn huyệt vị: Đại châu, Phong môn, Phế du, Đại trùy, Thần châu, Phong trì làm huyệt chính, kết hợp biện chứng lựa chọn huyệt vị theo tình trạng bệnh. Chia huyệt chính thành hai nhóm, hai nhóm lần lượt tiến hành. Thao tác: lần lượt sử dụng pháp cứu mạch nha và cứu ôn hòa, mỗi huyệt khoảng 7 – 10 nón ngải, đến khi da đỏ nóng, nhiệt độ thuốc truyền tới trong. Mỗi ngày cứu một lần hoặc cách ngày cứu một lần, 10 lần là một liệu trình, sau 6 liệu trình các triệu chứng cơ bản biến mất, theo dõi nửa năm không tái phát.
5. Tổng kết
Tuân thủ nguyên tắc biện chứng luận trị của YHCT, phân loại cường giáp theo các thể bệnh khác nhau và áp dụng các phương pháp điều trị khác nhau cho hiệu quả rõ rệt. Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện nay vẫn còn một số thiếu sót:
1) Biện chứng cường giáp của YHCT còn khác nhau, thiếu tiêu chuẩn thống nhất, vì vậy bài viết này chỉ tổng kết thể GD thường gặp nhất;
2) Thiếu số liệu nghiên cứu về tiên lượng xa, tái phát…của biện chứng luận trị YHCT với cường giáp. Do đó, cần có nghiên cứu bài bản, chuẩn hóa, theo dõi lâu dài về biện chứng luận trị YHCT trong điều trị cường giáp, từ đó đưa ra phác đồ chẩn đoán, điều trị YHCT phù hợp, cung cấp phác đồ chẩn đoán, điều trị YHCT tối ưu cho điều trị cường giáp.
Tài liệu tham khảo
| [1] | Guo, Y.Y. (2015) Study on the Distribution of TCM Syndrome Types of Hyperthyroidism. Master’s Thesis, Nanjing University of traditional Chinese Medicine, Nanjing. |
| [2] | He, J.S., Jin, S.B., Yan, H., et al. (1983) Preliminary Study on Hyperthyroidism with Deficiency of Yin and Fire and Deficiency of Both Qi and Yin. Journal of Traditional Chinese Medicine, 67-69. |
| [3] | Zhang, D.X. and Li, Y.Y. (2017) Clinical Observation of Gardenia Qinggan Decoction in the Treatment of Hyperthyroidism of Liver Fire Type. Inner Mongolia traditional Chinese Medicine, 36, 59-61. |
| [4] | Dou, D.M. and Li, Z.N. (2019) Li Zhongnan’s Experience in Treating Hyperthyroidism Based on Syndrome Differentiation. Journal of Shaanxi University of Traditional Chinese Medicine, 42, 20-22. |
| [5] | Guo, J. (2015) Clinical Observation of Danzhi Xiaoyao Powder in the Treatment of Graves Disease of Exuberant Liver Fire. Master’s Thesis, Hubei University of Traditional Chinese Medicine, Wuhan, China. |
| [6] | Wang, G.G. and Ning, R.X. (2019) Discussion on the Rule of Acupoint Selection for Hyperthyroidism and Related Exophthalmos Treated with Acupuncture and Moxibustion. Chinese Acupuncture and Moxibustion, 39, 667-672. |
| [7] | Zhang, Y. and Zhang, M.L. (2010) General Situation of Clinical Research on Hyperthyroidism. Modern Distance Education of Traditional Chinese Medicine, 85, 171-172. |
| [8] | Zhang, B.L. and Wu, M.H. (2017) Internal Medicine of Traditional Chinese Medicine. China Traditional Chinese Medicine Press, Beijing. |
| [9] | Ye, R.Q., Zhang, Y., Guo, X.X., et al. (2019) Clinical Observation of Xiaoying Sanjie Recipe in the Treatment of Hyperthyroidism with Qi Stagnation and Phlegm Obstruction Syndrome. Journal of Guangzhou University of traditional Chinese Medicine, 36, 1526-1530. |
| [10] | Shuai, Y.Y., Zhang, X.W. and Li, H.L. (2019) Li Huilin’s Experience in Treating Hyperthyroidism with Hyperthyroidism and Nourishing Yin Recipe. Journal of Guangzhou University of Traditional Chinese Medicine, 536, 423-427. |
| [11] | Yuan, M., Wang, R.H. and Fu, L.P. (2000) Fifty Battalion Acupuncture Therapy for Hyperthyroidism. Chinese Acupuncture and Moxibustion, 20, 719. |
| [12] | Shen, J.R. and Xiao, W.Z. (2020) Professor Xiao Wanze’s Experience in Treating Exophthalmos of Hyperthyroidism with Deficiency of Both Qi and Yin. Asia-Pacific Traditional Medicine, 16, 140-141. |
| [13] | Lu, S.C. and Zhao, X.Y. (2018) Effect of Oyster Powder Combined with Shengmai Decoction on Clinical Efficacy and Liver Function in Patients with Hyperthyroidism with Deficiency of Both Qi and Yin. Clinical Research of traditional Chinese Medicine, 10, 15-17. |
| [14] | Ni, Q. (2016) Review on the Treatment of Hyperthyroidism with Traditional Chinese Medicine. Beijing journal of Traditional Chinese Medicine, 36, 517-520. |
| [15] | Yan, X.R., Gao, B.W. and Yang, Y.K. (2008) Clinical Experience of Moxibustion in the Treatment of Hyperthyroidism. Journal of Clinical Acupuncture and Moxibustion, 24. |
| [16] | Guo, Y.Y. (2015) Study on the Distribution of TCM Syndrome Types of Hyperthyroidism. Master’s Thesis, Nanjing University of traditional Chinese Medicine, Nanjing. |
| [17] | He, J.S., Jin, S.B., Yan, H., et al. (1983) Preliminary Study on Hyperthyroidism with Deficiency of Yin and Fire and Deficiency of Both Qi and Yin. Journal of Traditional Chinese Medicine, 67-69. |
| [18] | Zhang, D.X. and Li, Y.Y. (2017) Clinical Observation of Gardenia Qinggan Decoction in the Treatment of Hyperthyroidism of Liver Fire Type. Inner Mongolia traditional Chinese Medicine, 36, 59-61. |
| [19] | Dou, D.M. and Li, Z.N. (2019) Li Zhongnan’s Experience in Treating Hyperthyroidism Based on Syndrome Differentiation. Journal of Shaanxi University of Traditional Chinese Medicine, 42, 20-22. |
| [20] | Guo, J. (2015) Clinical Observation of Danzhi Xiaoyao Powder in the Treatment of Graves Disease of Exuberant Liver Fire. Master’s Thesis, Hubei University of Traditional Chinese Medicine, Wuhan, China. |
| [21] | Wang, G.G. and Ning, R.X. (2019) Discussion on the Rule of Acupoint Selection for Hyperthyroidism and Related Exophthalmos Treated with Acupuncture and Moxibustion. Chinese Acupuncture and Moxibustion, 39, 667-672. |
| [22] | Zhang, Y. and Zhang, M.L. (2010) General Situation of Clinical Research on Hyperthyroidism. Modern Distance Education of Traditional Chinese Medicine, 85, 171-172. |
| [23] | Zhang, B.L. and Wu, M.H. (2017) Internal Medicine of Traditional Chinese Medicine. China Traditional Chinese Medicine Press, Beijing. |
| [24] | Ye, R.Q., Zhang, Y., Guo, X.X., et al. (2019) Clinical Observation of Xiaoying Sanjie Recipe in the Treatment of Hyperthyroidism with Qi Stagnation and Phlegm Obstruction Syndrome. Journal of Guangzhou University of traditional Chinese Medicine, 36, 1526-1530. |
| [25] | Shuai, Y.Y., Zhang, X.W. and Li, H.L. (2019) Li Huilin’s Experience in Treating Hyperthyroidism with Hyperthyroidism and Nourishing Yin Recipe. Journal of Guangzhou University of Traditional Chinese Medicine, 536, 423-427. |
| [26] | Yuan, M., Wang, R.H. and Fu, L.P. (2000) Fifty Battalion Acupuncture Therapy for Hyperthyroidism. Chinese Acupuncture and Moxibustion, 20, 719. |
| [27] | Shen, J.R. and Xiao, W.Z. (2020) Professor Xiao Wanze’s Experience in Treating Exophthalmos of Hyperthyroidism with Deficiency of Both Qi and Yin. Asia-Pacific Traditional Medicine, 16, 140-141. |
| [28] | Lu, S.C. and Zhao, X.Y. (2018) Effect of Oyster Powder Combined with Shengmai Decoction on Clinical Efficacy and Liver Function in Patients with Hyperthyroidism with Deficiency of Both Qi and Yin. Clinical Research of traditional Chinese Medicine, 10, 15-17. |
| [29] | Ni, Q. (2016) Review on the Treatment of Hyperthyroidism with Traditional Chinese Medicine. Beijing journal of Traditional Chinese Medicine, 36, 517-520. |
| [30] | Yan, X.R., Gao, B.W. and Yang, Y.K. (2008) Clinical Experience of Moxibustion in the Treatment of Hyperthyroidism. Journal of Clinical Acupuncture and Moxibustion, 24. |